W latach 60-tych XX wieku w ZSRR poszukiwano następcy pełnego ograniczeń i wad samolotu myśliwsko-bombowego Su-7. Nowy samolot uderzeniowy miał wypełniać swoje zadania na ówczesnym atomowym polu walki do czasu wprowadzenia do użytku maszyny o kryptonimie T-6, czyli przyszłego bombowca Su-24. Realizację projektu powierzono także OKB Pawła Osipowicza Suchoja, który w 1965 roku przedstawił projekt samolotu Su-7 ze skrzydłem o zmiennej geometrii. Tak powstał Su-7IG (oznaczenie zakładowe S-22I) oblatany w sierpniu 1966 roku w Żukowskim. Badania fabryczne i państwowe przebiegały bez większych zakłóceń co pozwoliło najwyższym władzom ZSRR na wydanie w listopadzie 1967 roku decyzji o skierowaniu Su-17 (takie oznaczenie wojskowe przyznano) do produkcji seryjnej, realizowanej przez dotychczasowego producenta Su-7, zakład w Komsomolsku nad Amurem. W tym czasie zadecydowano również, że Su-17 będzie na wyposażeniu sił powietrznych ZSRR nie tylko do czasu wprowadzenia Su-24, ale będzie występował obok niego jako samolot prostszy i tańszy w produkcji do wypełniania misji szturmowo-bombowych. Co ciekawe, zakładano że jego wojskowa nazwa zostanie zmieniona na Su- 22, a wariant eksportowy (wszak Su-7 był przedmiotem dużego eksportu) jako Su-20. Pozostano jednak przy starym określeniu Su-17(S-32). Jego produkcję realizowano w latach 1969-73, w tym czasie powstały łącznie 224 Su-17, z których 16 sztuk otrzymało w 1972 roku lotnictwo wojskowe Egiptu. Następnie powstała zmodyfikowana wersja oznaczona przez wojskowych jako Su-17M (S-32M). Zmiany w stosunku do Su-17 to przede wszystkim silnik AL-21F3 (w miejsce AL-7F-1-250), większa pojemność zbiorników integralnych paliwa (3640 zamiast 2790 kg ), nowsze wyposażenie radiotechniczne i uzbrojenie rakietowe (rakiety przeciwradiolokacyjne Ch-28). AL-21F3 to długi na 516 cm i ważący 1720 kg (bez płynów) silnik turboodrzutowy o maksymalnym ciągu 7800 kG bez i 11200 kG z dopalaczem. Do pierwszego remontu jego resurs wynosił 400, a całkowity możliwy do uzyskania nalot 1000 godzin. Jednostkowe zużycie silnika to około 72kg na minutę pracy silnika.
W latach 1971-75 powstały 253 Su-17M. Wraz z powstaniem modernizacji samolotu pojawił się jego wariant eksportowy, Su-20 (S-32MK). Zgodnie z praktyką władz radzieckich samolot był zubożoną wersją pierwowzoru, m.in. nie przenosił uzbrojenia kierowanego (rakiety Ch-28), rakiet niekierowanych (S-8 i S-25). Stale uzbrojenie strzeleckie wszystkich bojowych wersji Su-22 stanowiły dwa, montowane w skrzydłach działka NR-30 kalibru 30mm z zapasem 80 naboi na działko. W latach 1972-76 do Egiptu, Iraku, Polski i Syrii dostarczono łącznie 136 samolotów Su-20. Powoli na scenie pojawiał się pierwowzór tematu tego tekstu. Su-17M2 (S-32M2), bo takie określenie nadali wojskowi, otrzymał dłuższy o 20 centymetrów przód kadłuba, dodatkowe 160 kg paliwa, kompleks nawigacyjny KN-23, centralę danych aerodynamicznych SWS-P-72, dalmierz laserowy Fon-1400 (montowany w stożku centralnym o zasięgu pracy od 400 do 5000 metrów ), celownik optyczny ASP-17, bombardierski PBK-3-17S. Kierowane uzbrojenie rakietowe uzupełniono o nowy pocisk klasy powietrze-ziemia Ch-25 naprowadzany laserowo dzięki podwieszanej pod kadłub stacji Prożektor-1. Wszystkie zmiany pociągnęły za sobą kolejny wzrost masy samolotu o 720 kilogramów . Pierwszy z trzech prototypów S-32M2 wykonał swój pierwszy lot w grudniu 1973 roku, wstępną decyzję o przyjęciu do uzbrojenia podjęto blisko rok później, bo w październiku 1974 roku a oficjalnie ją usankcjonowano 3 lutego 1976 roku. W toku produkcji realizowano w ramach wersji M2 kolejne modernizacje uzbrojenia czy to wyposażenia. W 1976 roku samolot przystosowano do przenoszenia uzbrojenia obronnego w postaci dwóch rakiet R-60M (R-60MK) a także zasobnika rozpoznawczego KKR-1. W 1979 roku wyprodukowane egzemplarze Su-17M2 przystosowano do przenoszenia na belkach podskrzydłowych dwóch wyrzutni rurowych O-25 z rakietami S-25Ł. W latach 1974-77 powstało 268 samolotów Su-17M2. Wersja M2 stała się pierwowzorem dla maszyny eksportowej oznaczonej jako Su-22.
Su-22 (S-32M2K)
W 1972 roku wraz z postanowieniem o budowie Su-20 ruszyły pierwsze prace projektowe nad Su-22. Podstawowa zmiana wobec radzieckiego pierwowzoru to zastosowanie innego modelu silnika. Budowany w ciągle niewystarczających ilościach AL-21F3 zastąpiono R-29BS-300. Silnik charakteryzował się ciągiem 8149 kG , z dopalaniem 11280 kG . Zmiana silnika i jego większe gabaryty wymusiły przekonstruowanie tylnej części kadłuba (średnica powiększona do 163,4 cm ) i jego usterzenia (podwyższono usterzenie pionowe o 10,5 cm ). Samolot eksportowy otrzymał także starsze modele uzbrojenia: do samoobrony zastosowano pociski R-3S i R-13, z uzbrojenia kierowanego klasy powietrze-ziemia pozostał tylko pocisk Ch- 23, a podwieszane ruchome gondole strzeleckie zastąpił model UPK-23-250 z nieruchomym działkiem kalibru 23mm. W drugiej połowie lat 70-tych część maszyn, podobnie jak Su-17M2 przystosowano do przenoszenia zasobnika rozpoznawczego KKR-1, samoloty te oznaczano jako Su-20R. Pierwowzorem samolotu Su-22 był przebudowany seryjny Su-17M2 o oznaczeniu fabrycznym S-32M2D. Samolot oblatano w styczniu 1975 roku. W latach 1977-79 powstało 90 Su-22 których użytkownikiem były siły powietrzne Jemenu, Libii, Peru a kilka samolotów używało prawdopodobnie lotnictwo ZSRR.
Su-22M (S-52K)
Kolejna wersja eksportowa powstała na bazie nowoopracowanego wariantu dla lotnictwa ZSRR oznaczonego jako Su-17M3. Prototyp wariantu eksportowego S-52K oblatano w lutym 1977 roku. Podobnie jak w M3 przebudowano przód kadłuba (pochylono o 3 stopnie w dół) poprawiając widoczność z kabiny (pomogło również podniesienie fotela pilota). Wzmocniono golenie podwozia z nowymi kołami tak by samolot bez większych problemów mógł korzystać także z polowych lotnisk gruntowych. Zmiany w kadłubie pozwoliły na zwiększenie zapasu przenoszonego paliwa o 100 kg co nie było bez znaczenia ponieważ każda modernizacja pociągała za sobą wzrost masy samolotu, w tym wypadku o kolejne 400 kg . Samolot w odróżnieniu od radzieckiego pierwowzoru dalej posiadał silnik R-29BS-300 i dalmierz Fon-1400. W Su-22M (a także oczywiście w Su-17M3) zadbano o bezpieczeństwo pilota. Otrzymał on nowy fotel wyrzucany K-36D (klasy 0m-75km/h) oraz powiększono masę opancerzenia o 30 kg do 195 kg . Wyposażenie celownicze (celowniki ASP-17 i PBK-3-17S) zintegrowano w jeden kompleks ASP-17B. Automatyczny układ sterowania SAU-22 zastąpiono jego nowszą wersją (SAU-22M1) umożliwiającą automatyczne loty na minimalnej wysokości 200 metrów z prędkością naddźwiękową. Su-22M otrzymał radiowysokościomierz RW-15 oraz układ identyfikacji SRO-1P i urządzenie aktywnej odpowiedzi SO-69. Asortyment uzbrojenia powiększono o pociski Ch-28 (otrzymały je jednak tylko Irak, Syria i Wietnam). Ponownie część samolotów przystosowano do przenoszenia zasobników KKR-1, zmieniając ich oznaczenie wojskowe na Su-22MR. W latach 1979-84 w zakładach w Komsomolsku nad Amurem powstało 279 Su-22M z przeznaczeniem dla Afganistanu, Algierii, Iraku, Jemenu, Libii, Peru, Syrii i Wietnamu.
Su-22M3
Wariant ten to w istocie późny model produkcyjny Su-17M3 z tym że dalej zamiast silnika AL-21F3 z silnikiem R-29BS-300. Podstawową nowością wobec Su-22M było dopuszczenie na eksport laserowej stacji kadłubowej typu Klen-PS montowanej w miejsce dalmierza Fon-1400. Nowa stacja umożliwiała pomiar odległości do 10000 metrów i podświetlanie celu na maksymalnej odległości 7000 metrów . Klen-PS zastąpił więc oprócz dalmierza Fon-1400 także konieczność podwieszania pod kadłubem stacji Prożektor-1. Co istotne, w odróżnieniu od Prożektora miał możliwość odchylania emitowanego promienia laserowego w przedziale od +12 do - 12 stopni w płaszczyźnie poziomej oraz od +6 do -30 stopni w płaszczyźnie poziomej. Powodowało to bardziej elastyczny wybór profilu ataku, nie tylko w locie nurkowym (jak w przypadku Prożektora) ale również poziomym.
Zadania samoobrony realizowała nowa pasywna stacja ostrzegawcza SPO-15ŁS (pokazywała kierunek promieniowania oraz posiadała bibliotekę danych o różnych typach stacji) i kasetowy wyrzutnik flar (PPI-50) i dipoli (PPR-50) typu KDS-23 (łącznie 12 flar i dipoli) zamontowany w garbie zakabinowym. Fotel wyrzucany wymieniono na wariant K-36DM. Uzbrojenie rakietowe uzupełniał kierowany laserowo Ch-29MŁ. W latach 1981-82 wyeksportowano 59 Su-22M3 do Afganistanu, Iraku oraz na Węgry. Istniał wariant Su-22M3R przystosowany do przenoszenia zasobnika KKR-1.
Su-22M4 (S-54K)
Kilka lat po uruchomieniu produkcji kolejnej wersji Su-17 oznaczonej przez radzieckich wojskowych jako M4, w 1983 roku postanowiono opracować także jej wariant eksportowy. Tym jednak razem, przynajmniej sojusznicy z Układu Warszawskiego mogli liczyć na większą przychylność moskiewskich władz i samolot w swym wyposażeniu i uzbrojeniu był prawie identyczny jak Su-17M4. S-54 (także i S-54K) otrzymał dla uproszczenia konstrukcji nieregulowany stożek wlotowy, u nasady statecznika pionowego nowy chwyt powietrza mający zabezpieczyć chłodzenie znajdujących się na grzbiecie zespołów elektroniki. Po raz pierwszy w eksportowych Su, w miejsce silnika R-29BS-300 zainstalowano stosowany w wariancie radzieckim samolotu silnik AL-21F3. Po raz pierwszy także zintegrowano elementy awioniki i uzbrojenia w jeden wspólny kompleks oznaczony jako PrNK-54 Zaria z celownikiem S-17WG. Grupę urządzeń nawigacyjnych tworzą: radiotechniczne systemy bliskiej (RSBN-7S) i dalekiej (RSDN-10) nawigacji, automatyczny kompas ARK-22, radiowysokościomierz RW-21, znacznik przelotu nad radiolatarnią MRP-56, bezwładnościowy system kursu i pionu IKW-8, miernik prędkości podróżnej i kąta znoszenia DISS-7, centrala danych aerometrycznych SWS-II-72-3. Łączność zapewniała radiostacja R-862. Stację laserową Klen-PS wymieniono na wariant Klen-54. Elementem wyliczającym wszelkie dane dla PrNK-54 był integralny 16-bitowy komputer pokładowy CWM-20-22. Integracja nie współpracujących do tej pory ze sobą elementów awioniki umożliwiła realizowanie niedostępnych do tej pory zadań. Przede wszystkim pilot mógł wykonać atak na cel naziemny bez widoczności wzrokowej tylko z wykorzystaniem danych z systemów nawigacyjnych (znane musiały być jednak koordynaty przestrzenne celu). Przy locie według wskazań PrNK-54 na odległość 250 km błąd w wyliczeniu nawigacyjnym systemu sięga ok. 2800 metrów.
Su-22M4 otrzymał zmodyfikowany system automatycznego sterowania w wersji SAU-22M-2. Środki samoobrony w porównaniu do Su-22M3 uzupełniono wytwarzającą aktywne zakłócenia podwieszaną stacją SPS-141MWGE (chociaż radzieckie Su-17M3 już ją używały) i montowanymi na kadłubie ośmioma kasetami wyrzutni ASO-2W (od 1987 nowszy model ASO-2WM) z dipolami PPR-26 (32 sztuki w kasecie). Novum w uzbrojeniu w porównaniu do wcześniejszych wersji Su-22 było wprowadzenie naprowadzanych telewizyjnie rakiet powietrze-ziemia Ch-29T (od 30 serii produkcyjnej) oraz przeciwradiolokacyjnych Ch-58 (wymagany zasobnik Wjuga-17). Su-22M4 posiada łącznie dziesięć punktów mocowania: cztery podkadłubowe i sześć podskrzydłowych o łącznym udźwigu 4000kg. Część z samolotów przystosowano do przenoszenia zasobnika KKR-1 i KK-1T. W latach 1984-90 powstało łącznie (dane przybliżone) 347 Su-22M4 dla Afganistanu, Angoli, Czechosłowacji, Iraku, Jemenu, NRD, Polski, Syrii i Wietnamu.
Su-22M5
Już po rozpadzie dotychczasowych powiązań politycznych i militarnych biuro prowadzące projekt, czyli OKB Suchoja zaproponowało dla dotychczasowych użytkowników Su-22 ich modernizację. Plany zakładały zabudowę stacji radiolokacyjnej Komar/Kopjo czy zmiany w kabinie (monitory wielofunkcyjne). Modernizacja pozostała tylko zamierzeniem, nie znalazł się chętny na jej realizację. W końcu lat 90-tych pojawiła się bardziej elastyczna propozycja. Zakładała ona etapowość zakresu prowadzonych prac. Najskromniejszy zakres obejmował instalację odbiornika GPS, nowy system swój-obcy i nowy system MK-54 do przygotowania i wprowadzania danych do komputera pokładowego (czas ich wprowadzania to 11,5 minuty zamiast 3-4 godzin w Su-22M4). Zakres pośredni to nowe systemy samoobrony. Najbardziej rozbudowany etap zakładał instalację systemu RŁPK-22 ze stacją Kopjo w podkadłubowym kontenerze o masie 350 kg , nowe uzbrojenie obronne w postaci rakiet R-77 i ofensywne w postaci Ch-31A. Koszt takiej modernizacji szacowany był na 3,2 mln USD (przy 100 modernizowanych samolotach). Chętnych brak.
Modernizacja izraelskiej firmy IAI
Pojawiła się w 1993 (lub rok później) roku. Obejmowała zmiany w wyposażeniu i uzbrojeniu Su-22. Samoloty miały otrzymać systemy nawigacji satelitarnej GPS, nowe wyposażenie kabiny (HUD, wyświetlacze ciekłokrystaliczne), termowizyjny system obserwacji i kierowania uzbrojeniem, nowe środki łączności. Modernizacji miały podlegać także, ograniczone do tej pory w możliwościach bojowych Su-22UM3K. Stać się miały samolotami rozpoznania i wskazywania celi, do czego dysponowałyby kontenerową stacją radiolokacyjną lub zasobnikiem z systemem do obserwacji w podczerwieni i laserowym dalmierzem-podświetlaczem (konkretnie mowa o zasobniku Litening). Uzbrojenie miało zostć uzupełnione m.in. poprzez bomby szybujące Opher. Oferta nie spotkała się z zainteresowaniem.
Wspólna propozycja OKB Suchoja i Sextant Avionique
Wkrótce po Izraelczykach, do gry o zamówienia modernizacyjne Su-22 (których ostatecznie nie przeprowadzono żadnych w żadnym kraju) włączyła się wraz z Rosjanami francuska firma Sextant Avionique. Ich propozycja zakładała także zmiany w wyposażeniu kabiny (HUD, monitory ciekłokrystaliczne, sterowanie według zasady HOTAS), nowe systemy samoobrony (np. francuska stacja zakłóceń aktywnych Barem), radiolokator Phantom (montowany w stożku wlotowym), podwieszany zasobnik do obserwacji w podczerwieni Rubis. Całość awioniki miała być zintegrowana zgodnie z natowskim standardem MilStd 1553B w ramach systemu nawigacyjno-celowniczego PrNK-55. Nowy samolot otrzymałby nowe uzbrojenie: pociski R-27, R-73, R-77, bomby kierowane telewizyjnie (KAB-500T), rakiety Ch-31 i bliżej nieokreślone modele uzbrojenia zachodniego. Koszt modernizacji szacowano na 4,5 mln USD za samolot. Jak wspomniałem wyżej, pozostał tylko projektem.
Su-22U
Jest to pierwszy wariant przeznaczony do szkolenia pilotów bojowych Su-22. Jako bazę do opracowania samolotu przyjęto radziecki wariant Su-17U. Przede wszystkim wariant eksportowy otrzymał silnik R-29BS-300. Pozostawiono sprawdzony wariant kabiny tandem z dwoma centralnie katapultowanymi fotelami K-36D. Zajmujący miejsce w tylnej kabinie instruktor w celu poprawienia widoczności miał do dyspozycji wysuwany peryskop, szczególnie istotny podczas lądowania. Dodanie drugiej kabiny zmniejszyło zapas kadłubowego paliwa o 690 kg .
Zdemontowano lewe skrzydłowe działko NR- 30, a udźwig na podskrzydłowych i podkadłubowych (zamiast czterech tylko dwa) podwieszeniach zmalał do 3000 kg . Pierwszy samolot powstał z przebudowy seryjnego Su-17U, następnie oblatany w grudniu 1976 roku. Po badaniach skierowany do produkcji w 1978 roku. Powstało przynajmniej 11 seryjnych samolotów tego typu wyeksportowanych do Jemenu, Libii i Peru.
Su-22UM (S-52UMK)
Wzorowany na Su-17UM. Tak jak w Su-22M pochylono przód kadłuba i podniesiono zamocowania foteli poprawiając tym samym widoczność z kabiny. Powiększono statecznik pionowy. Samolot napędzał oczywiście silnik R-29BS-300. Pierwszy prototyp oblatano w grudniu 1979 roku, po czym do 1984 roku wyprodukowano 45 Su-22UM dla Afganistanu, Algierii, Iraku, Jemenu, Libii, Peru, Syrii i Wietnamu.
Su-22UM3
W latach 1982-83 powstało zaledwie 9 tych samolotów. Są one wynikiem wyeksportowania nielicznych Su-17M3 (Su-22M3) do Afganistanu, Iraku oraz na Węgry. Był to dwuosobowy samolot szkolny z awioniką Su-22M3.
Su-22UM3K (S-52UM3K)
Podobnie jak w przypadku poprzednich wariantów, Su-22UM3K był szkolnym, dwuosobowym odpowiednikiem Su-22M4. Jest to jego uboższy krewny. Nie posiada integracji awioniki i uzbrojenia w postaci kompleksu PrNK-54. Stacja laserowa to znana z wcześniejszych wariantów samolotu, Klon-PS. W odróżnieniu natomiast od Su-22M4 posiada ruchomy stożek wlotowy regulujący ilość zasysanego powietrza. Nie zamontowano wyrzutni KDS- 23 a liczba ASO-2W ograniczona została do czterech. Mniejsza liczba podwieszeń (sześć) spowodowała zmniejszenie przenoszonego uzbrojenia/wyposażenia do 3000 kg . W latach 1983-90 powstało (dane przybliżone) 60 Su-22UM3K dla Afganistanu, Angoli, Bułgarii, Czechosłowacji, Iraku, Jemenu, NRD, Polski, Syrii i Wietnamu.
Charakterystyka wybranych elementów uzbrojenia i wyposażenia
Zasobnik rozpoznawczy KKR-1 (ros. Kontejner Komleksnoj Razwiedki). Jego długość to 679 cm , szerokość 59 cm , wysokość 58 cm i masa 780 kg . Składa się z aparatu fotograficznego do zdjęć pionowych i perspektywicznych AFA-39 (zdjęcia z wysokości 100-10000m), aparatu do zdjęć panoramicznych typu PA-1 (200-1000m), aparatu do zdjęć pionowych robionych w nocy typu UA-47 (300-1000m), zrzutnika naboi błyskowych SFP-2A, czterech kasety KDF-38 (z nabojami błyskowymi FP-100) oraz stacji rozpoznania radioelektronicznego SRS-9 Wiraż. Stacja Wiraż umożliwia zbieranie informacji o radiolokatorach przeciwnika pracujących w paśmie 1,73-30,9cm w odległości 350- 400 kilometrów od lecącego na optymalnej ( 8850 m ) wysokości samolotu nosiciela. KKR-1 podwieszany jest na specjalnej belce pod kadłubem samolotu bez możliwości jego zrzutu w czasie lotu. Zastosowanie zasobnika ogranicza manewrowość w locie Su-22 do + 4 g .
Działko NR-30. Wszystkie wersje bojowe posiadają po dwa działka tego typu montowane w skrzydłach, samoloty szkolne jedno- w prawym skrzydle. Długie na 216cm działko NR-30 ma masę 66 kg , a przy szybkostrzelności 850 strz./min zapewnia prędkość początkową pocisku na poziomie 780 m/s. Stosowane są trzy główne rodzaje naboi: odłamkowo-burząco-zapalający OFZ-30, przeciwpancerno-rozrywający BR-30 oraz przeciwradiolokacyjne PRL.
Stanowisko strzeleckie SPPU-22. W jego skład wchodzą dwa działka GSz-23 kalibru 23mm i zapas 260 naboi. Szybkostrzelność pojedynczego działka wynosi 300-340 strz./min przy początkowej prędkości pocisku 715 m/s. Stosowane są trzy główne rodzaje amunicji: przeciwpancerno-zapalająca BZA-23, odłamkowo-burząca ze smugaczem OFZ(T)-23, oraz OZT-23. Stanowisko to jest ruchome, oprócz neutralnego poziomego położenia istnieje możliwość opuszczenia działek do -15 stopni.
Stanowisko strzeleckie UPK-23-250. Charakterystyka identyczna jak w przypadku gondoli SPPU-22 z tym, że ta jest nieruchoma i umożliwia zwalczanie celi powierzchniowych tylko przy locie nurkującym.
Kierowana rakieta klasy powietrze-powietrze R-3S (izdielije 310A, K-13). Ta naprowadzana na podczerwień rakieta ma masę startową 75,3 kg , w tym 11,3 kg to masa głowicy bojowej. Wymiary R-3S: długość 284 cm , średnica 12,7 cm , a rozpiętość 53 cm . Zasięg minimalny wynosi 1,2 km , maksymalny 7,6 km . Czas pracy głowicy naprowadzającej to 21 sekund.
Kierowana rakieta klasy powietrze-powietrze R-13M (izdielije 380). Również naprowadzana termicznie rakieta (dzięki chłodzonej azotem głowicy Szron) ma masę startową 90 kg , długość 287 cm , średnicę kadłuba 12,7 cm , rozpiętość 63,2 cm . Wykonywane manewry do 3,7 g . Pocisk wyposażono w dwa rodzaje zapalników: radiolokacyjny zbliżeniowy i uderzeniowy. Maksymalny zasięg to 16 km .
Kierowana rakieta klasy powietrze-powietrze R-60 (izdielije 62). Rakieta R-60 posiada bardzo mały zasięg, do wysokości 1500m wynoszący zaledwie 1,5km. Przy wyższych wysokościach zasięg ten wzrasta osiągając połowę wysokości odpalenia (np. wysokość 6000m-zasięg pocisku 3000m). Minimalna odległość odpalenia wynosi 300m. Jej masa całkowita to 43,5 kg , w tym 3,5 kg to masa głowicy bojowej. Wymiary: długość 210 cm , średnica 12 cm , rozpiętość 39 cm . Montowana jest na wyrzutniach podskrzydłowych APU-60-1M.
Kierowana rakieta klasy powietrze-powietrze R-60M. Pocisk R-60M charakteryzuje się chłodzoną elektrostatycznie głowicą z poprawionym zespołem napędowym, pozwalającym osiągnąć maksymalny zasięg zwiększony do 9-12km.
Kierowana rakieta klasy powietrze-ziemia Ch-23M (izdielije 68M). Pocisk naprowadzany radiokomendami, w jego tylnej części zamontowano radiowy system naprowadzania Delta-R1M. Oprócz rakiety, także nosiciel musiał być wyposażony w elementy systemu Delta 9w Su-22 tylko wariant podwieszany Delta-NG). By wykonać atak, pilot musiał sterować rakietą, obserwować cel i zgrywać na nim siatkę celowniczą. Do oficjalnego uzbrojenia Ch-23M wprowadzono w 1974 roku. Na samolotach Su-22 przenoszona dzięki belce APU-68UM3. Jej masa startowa to 286 kg , masa głowicy bojowej 111 kg , długość 249 cm , średnica kadłuba 27,5 cm , rozpiętość 78,5 cm . Maksymalna uzyskiwana prędkość wynosi ok. 2900 km/h . Maksymalny zasięg to 10 km .
Kierowana rakieta klasy powietrze-ziemia Ch-25 (izdielije 71). Jest to pocisk naprowadzający dzięki półaktywnej głowicy laserowej 24N1 na odbity od celu promień emitowany przez stację podświetlającą nosiciela. Masa startowa 320 kg , masa głowic bojowych (przednia 112 i tylna 24 kg ) 136 kg , długość 357 cm , średnica 27,5 cm . Ch-25 wyposażono w autopilota typu SUR-71.
Kierowana rakieta klasy powietrze-ziemia Ch-25M. Rakieta powstała w trzech podstawowych wersjach różniących się głowicą naprowadzającą: przeciwradiolokacyjna (Ch-25MP, izdielije 711, pasywna głowica radiolokacyjna), naprowadzana na odbitą wiązkę laserową (Ch-25ML, izdielije 713, głowica laserowa 24N1), naprowadzana radiokomendowo (Ch-25MR, izdielije 714, system radiokomendowy Delta). Przenoszona przez Su-22 dzięki belkom APU-68UM3. Dane na przykładzie Ch-25ML: masa startowa 300 kg (Ch-25MP- 320 kg ), masa głowicy bojowej 89,6 kg , średnica kadłuba 27,5 cm , zasięg do 10 km (Ch-25MP- do 40 km ).
Kierowana rakieta klasy powietrze-ziemia Ch-28 (izdielije 93). Broń przeznaczona do atakowania stacji radiolokacyjnych przeciwnika. Jej minusem jest to, że programowanie pasywnej głowicy radiolokacyjnej do zakładanej częstotliwości musiało następować jeszcze w trakcie obsługi naziemnej rakiety. Wykrycie i wskazywanie celu następowało dzięki podwieszanej pod skrzydłem aparaturze Mietieł-A. Pocisk przenoszony jest na centralnej belce podkadłubowej PU-28S przez Su-22M. Masa startowa rakiety Ch-28 to 720 kg , masa głowicy bojowej 160 kg , długość 597 cm , średnica kadłuba 43 cm , rozpiętość 193 cm . Maksymalna uzyskiwana prędkość to ok. 3500 km/h . Maksymalny zasięg ok. 120 km .
Kierowana rakieta klasy powietrze-ziemia Ch-29. Wytwarzana w trzech podstawowych wariantach: naprowadzana na odbitą wiązkę laserową (Ch-29L, izdielije 63), jej ulepszony wariant (Ch-29ML, izdielije 63M), naprowadzana przez głowicę telewizyjną (Ch-29T, izdielije 64). Ta ostatnia naprowadzana jest na obiekt optycznie wyróżniający się z optycznie, poprzez wskazanie go przez pilota dzięki monitorowi IT-23M. Pociski przenoszone są na Su-22M4 dzięki katapultowym belkom-wyrzutniom AKU-58. Dane na przykładzie Ch-29L: masa startowa 657 kg (Ch-29T 680 kg ), masa głowicy bojowej 317 kg , długość 387,5 cm , średnica kadłuba 38 cm , rozpiętość 78 cm . Maksymalna uzyskiwana prędkość ok. 1800 km/h , zasięg 8- 10 km .
Kierowana rakieta klasy powietrze-ziemia Ch-58U (izdielije 112). W uzbrojeniu i użyciu jest następcą rakiet Ch-28.Podstawowy element to pasywna głowica radiolokacyjna PRGS-58M. Przed startem montowano jedna z głowic samonaprowadzających, w zależności od pasm promieniowania. Masa startowa 640 kg , masa głowicy bojowej 149 kg , długość 481 cm , średnica kadłuba 38 cm , rozpiętość 117 cm . Uzyskiwana prędkość to około 3500 km/h . Maksymalny zasięg 160 km . Ch-58U zakupiło lotnictwo NRD i CSRS.
Niekierowane pociski rakietowe klasy powietrze-ziemia S-24. Przenoszony pojedynczo przez Su-22 dzięki belkom APU-68UM3. Zastosowano głowicę typu odłamkowo-burzącego. Odległość maksymalnego odpalania od celu 1200- 2500 metrów .
Niekierowane pociski rakietowe klasy powietrze-ziemia S-25. Przenoszony pojedynczo przez Su-22 dzięki belkom APU-68UM3 i jednorazowym wyrzutniom O-25. Posiadają odłamkowo-burzącą głowicę nadkalibrową kalibru 340 mm .
Niekierowane pociski rakietowe klasy powietrze-ziemia S-8. Rakiety S-8 są przenoszone w wyrzutniach B-8M1 (20szt. kalibru 80mm) z możliwością odpalenia z odległości 800 do 2500m.
Niekierowane pociski rakietowe klasy powietrze-ziemia S-5 kalibru 57mm. przenoszone po 32 sztuki przez wyrzutnie UB-32A. Można wyróżnić warianty: S-5M (głowica burząca), S-5MO (głowica odłamkowo-burząca), S-5KO (głowica kumulacyjna).
Bomby swobodnie spadające wagomiarów 50- 500 kg , zbiorniki zapalające (np. ZB-500).
Podwieszane zbiorniki paliwa PTB-600, PTB-950 (oba do lotów naddźwiękowych), PTB-1150 (do lotów poddźwiękowych).
Użytkownicy
Afganistan. Do Afganistanu za okresu rządów Nadżibullaha dostarczono (dane przybliżone): 18 Su-22M, 12 Su-22M3, 14 Su-22M4, 2 Su-22UM, 2 Su-22UM3, 2 Su-22UM3K. Intensywna eksploatacja, brak kultury technicznej, zawirowania polityczne spowodowały, że Su-22 w bardzo szybkim tempie się wykruszyły. Przynajmniej cztery Su- 22, a w zasadzie ich piloci wybrali ucieczkę z Afganistanu i przelot do sąsiedniego Pakistanu. Do czasu amerykańskiej inwazji w 2001 roku mogły przetrwać pojedyncze egzemplarze.
Algieria. Na początku lat 80-tych XX wieku do państwa tego dostarczono (dane przybliżone) 32 Su-22M i 4 Su-22UM. Prawdopodobnie nie są już używane operacyjnie, chociaż część źródeł internetowych wykazuje posiadanie kilku-kilkunastu sztuk przez siły powietrzne tego kraju.
Angola. Prawdopodobnie dostarczono 14 Su-22M4 i 2 Su-22U3MK. W 1999 roku zakupiono na Słowacji 10 maszyn bojowych w wersji M4 i 1 szkolną UM3K.W końcówce lat 90-tych eskadra tych samolotów (jedyna) stacjonowała w Luandzie.
Bułgaria. W latach 1984-86 dostarczono do 2 eskadry 26 pułku lotnictwa rozpoznawczego w Tołbuchinie 18 Su-24M4 i 3 Su-22UM3K. W latach 90-tych pojawił się pomysł ich sprzedaży, jednak nie został zrealizowany. W 1997 roku w użyciu, czyli maszyn mogących wykonywać zadania było tylko 6 Su-22. Dwa lata później rozpoczęto przeprowadzanie remontów generalnych, początkowo na dwóch samolotach. W styczniu 2002 roku używanych było 3 Su-22M4 i 1 Su-22UM3K w ramach samodzielnego klucza rozpoznawczego 22 Bazy Lotnictwa Szturmowego w Jambol-Bezmier. Dodatkowe 12 Su-22M4 i 1 Su-22UM3K składowane były w bazie Dobricz. Plany dowództwa wojsk lotniczych Bułgarii zakładały przeprowadzenie remontów generalnych na części z maszyn, także tych składowanych. Stopień ich realizacji jest mi nieznany.
Czechosłowacja. W latach 80-tych dla 20 pułku lotnictwa myśliwsko-bombowego (Namesti nad Oslavou) i 47 pułku lotnictwa rozpoznawczego (Hradec Kralove) dostarczono 48 Su-22M4K i 8 szkolno-bojowych Su-22UM3K. W wyniku pokojowego podziału na dwa oddzielne i suwerenne państwa, co nastąpiło z dniem 1 stycznia 1993 roku, dokonano również podziału sił zbrojnych. Republice Czech przypadło 30 Su-22M4 i 5 Su-22UM3K, Słowacji 18 Su-22M4 i 3 Su-22UM3K.
Czechy. Siły zbrojne tego kraju swe Su-22 przejęły w ramach 20 plmb i 47 plr. Ten ostatni rozwiązano z dniem 31 maja 1993 roku, a jego Su-22 przekazano do 20 plmb. Z dniem 1 kwietnia 1994 roku, m.in. na bazie 20 plmb powstała 32 Baza Lotnictwa taktycznego, oraz wchodząca w jej skład 321 eskadra lotnictwa taktycznego mająca w linii 15 Su-22M4 i 3 Su-22UM3K. W rezerwie, w remoncie lub jako źródło części zamiennych w eskadrze znajdowało się kolejnych 13 Su-22M4 i 2 Su-22UM3K. Do dnia 31 marca 2002 roku 321 elt wykorzystywała Su-22, po tym czasie samoloty wycofano z użytku, zastąpiły je rodzime L-159A.
Irak. Po za Polską to największy odbiorca samolotów Su-22. Do kraju tego dotarło w sumie (dane przybliżone) 36 Su-22M, 35 Su-22M3, 28 Su-22M4, 4 Su-22UM, 4 Su-22UM3, 4 Su-22UM3K. Samoloty użyto bojowo podczas ośmioletniego (1980-88) konfliktu z Iranem oraz podczas I wojny w Zatoce w 1991 roku. Prawdopodobnie 4 Su-22 zostały zestrzelone przez lotnictwo amerykańskie. Dwa 7 lutego przez pociski AIM-7 z myśliwców F- 15C należących do 58TFS, jeden 20 marca przez pocisk AIM-9 z myśliwca F- 15C należącego do 53TFS i ostatni, dwa dni później także dzięki AIM-9 z F- 15C należącego do 53TFS. Cześć lotnictwa irackiego ratowała się przed uderzeniami sprzymierzonych ucieczką do sąsiedniego Iranu. Taką drogę wybrało około 40 Su-22, służąc następnie w siłach lotniczych Strażników Rewolucji Islamskiej Iranu. Podczas kolejnej operacji zbrojnej, w marcu-kwietniu 2003 roku, siły powietrzne Iraku uległy destrukcji, w tym i pozostałe w użyciu Su-22.
Jemen. Do kraju tego dostarczono (dane przybliżone) 15 Su-22, 32 Su-22M, 14 Su-22M4, 3 Su-22U, 4 Su-22UM i 2 Su-22UM3K. W 2004 roku w służbie pozostawało około 15 samolotów Su-22.
Libia. Do kraju tego dostarczono (dane przybliżone) 36 Su-22, 36 Su-22M, 4 Su-22U i 4 Su-22UM. 19 sierpnia 1981 roku nad zatoką Wielka Syrta dwa amerykańskie F-14 za pomocą pocisków AIM-9 zestrzeliły dwa libijskie Su-22. W 2004 roku w służbie pozostawało około 40 Su-22.
Niemiecka Republika Demokratyczna. Dla 77 plmb i 28 plm MW (oba z Laage) dostarczono 48 Su-22M4 i 8 Su-22UM3K. Po włączeniu NRD do RFN samoloty wycofano z użytku.
Peru. Dostarczono (dane przybliżone) 32 Su-22, 16 Su-22M, 4 Su-22U i 3 Su-22UM. W 1995 roku podczas granicznego konfliktu z Ekwadorem utracono dwa Suchoje. W końcu XX wieku w użytku było jeszcze około 20 Su-22 służących w ramach 111 eskadry w Talara.
Słowacja. 1 stycznia 1993 Słowacy stali się posiadaczami 18 Su-22M4 i 3 Su-22UM3K. Jako bazę dla nich obrano miejscowość Malacky. W następnym roku w katastrofie lotniczej utracono jeden z samolotów (niestety nie wiem, który to był wariant). W 1999 roku dokonano transakcji z Angolą, sprzedając temu krajowi 10 Su-22M4 i 1 Su-22UM3K. Kolejne (prawdopodobnie cztery) przekazano placówkom muzealnym. Aktualnie Su-22 nie jest używany w lotnictwie wojskowym Słowacji.
Syria. Dostarczono (dane przybliżone) 57 Su-22M, 28 Su-22M4, 6 Su-22UM i 4 Su-22UM3K.
Węgry. W 1984 roku do 3 eskadry 31 pułku lotnictwa myśliwskiego w Taszar dotarło 12 Su-22M3 i 3 Su-22UM3. Plany przewidywały zakup sprzętu dla kolejnych 1-2 eskadr, nic jednak z tych zamierzeń nie udało się. 1 stycznia 1989 roku w ramach 3 eskadry rozpoznawczej 31 plm użytkowano 11 Su-22 bojowych i 3 szkolno-bojowe. W wyniku kolejnej reorganizacji ostatnie 10 Su-22M3 i 2 Su-22UM3 wycofano w 1997 roku.
Wietnam. Do kraju tego dostarczono (dane przybliżone) 32 Su-22M, 28 Su-22M4, 4 Su-22UM i 4 Su-22UM3K.
Samoloty Su-22 w polskim lotnictwie wojskowym
O dostawy do Polski Su-22M3 konkurował z Migiem 23BN. W 1982 roku, prawdopodobnie z przyczyn ekonomicznym wybrano samolot Suchoja. Decyzja o zakupie jednak nie zapadała. Rok później Rosjanie zaproponowali zakup nowszej wersji samolotu- konkretnie Su-22M4 i wtedy złożono zamówienie na 80 Su-22M4 i 20 Su-22UM3K dla dwóch pułków lotnictwa myśliwsko-bombowego i dwóch eskadr 7 Brygady Lotnictwa Bombowo-Rozpoznawczego. W 1986 roku domówiono 10 Su-22M4 celem wyposażenia w ten typ maszyny trzeciego pułku (8 z Mirosławca) w miejsce dwóch eskadr 7 BLBR (pozostały w niej Su-20). W okresie sierpień -październik 1984 roku do Powidza na pokładach Ił-76 i An-22 dotarło pierwsze 13 samolotów. Było to 7 maszyn Su-22M4 (numery boczne 3005, 3212, 3213, 3908-3911) i 6 szkolno-bojowych Su-22UM3K (104, 305-308, 509). Wszystkie weszły w skład 6 pułku lotnictwa myśliwsko-bombowego w Pile, w sierpniu 1985 roku swoje pierwsze Su-22 otrzymał 40 plm-b ze Świdwina, a w maju następnego roku trzecia eskadra 7 pułku lotnictwa bombowo-rozpoznawczego z Powidza (początkowo eskadra ta miała wchodzić w skład 8 plm-b). 9 sierpnia 1986 roku stracono w wypadku pierwszy Su-22M4 (9514)- pilot bezpiecznie się katapultował, tragedia wydarzyła się jednak 23 października tego samego roku gdy Su-22M4 (7104) rozbił się wraz pilotem niedaleko miejscowości Waplewo. 8 plm-b z Mirosławca na swoje samoloty musiał czekać aż do września 1988 roku. By uzupełnić jego stan kolejne maszyny dotarły z pozostałych pułkach wyposażonych w Su-22. Z dostaw samolotów producent wywiązał się w latach 1984-88. W 1984 dostarczono 7 Su-22M4 i 6 Su-22UM3K, w 1985 41 maszyn bojowych i 7 szkolno-bojowych, w 1986 32 maszyny bojowe i 7 szkolno-bojowych i w 1988 ostatnich 10 maszyn bojowych. Tak więc do Polski dotarło 110 sztuk Su-22M4 i 20 Su-22UM3K. Samoloty te na trwałe wpisały się w krajobraz polskich lotnisk, będąc oprócz Mig-ów 21 najbardziej licznym sprzętem bojowym w naszych wojskach lotniczych. Od lat 90-tych realizowano remonty tych samolotów w krajowych Wojskowych Zakładach Lotniczych Nr 2 w Bydgoszczy. Podczas tych prac dokonywano także skromnego doposażenia maszyn m.in. w światła antykolizyjne, system GPS Trimble 2101AP, system nawigacji obszarowej TACAN Bendix/King KLU-709, ucyfrowiono pulpit radiostacji R-862, rejestrator parametrów nawigacyjno-celowniczych ATM-QAR/S54, system ILS ANV 241MMR(od 2002 roku). Remontami silników zajmowały się natomiast WZL nr 4 w Warszawie. 31 grudnia 1998 roku nastąpiło rozformowanie 6 plm-b i przekazanie jego sprzętu pozostałym pułkom.
Prawdziwa rewolucja organizacyjna w polskich wojskach lotniczych rozpoczęła się 1 stycznia 2000 roku, gdy rozformowano dotychczasowe pułki tworząc w ich miejsce Bazy Lotnicze i eskadry lotnictwa taktycznego (podlegające Brygadom Lotnictwa Taktycznego). Su-22 otrzymały: 6 eskadra lotnictwa taktycznego z Powidza (powstała na bazie 7plb-r), 7 elt z Powidza (powstała na bazie 7plb-r), 8 elt z Mirosławca (powstała na bazie 8 plm-b), 39 elt ze Świdwina (powstała na bazie 40 plm-b) i 40 elt także ze Świdwina (powstała na bazie 40 plm-b). W końcu wrześniu 2002 roku Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej posiadały 78 Su-22M4 i 16 Su-22UM3K w następujących eskadrach: 8 bojowych i 5 szkolno-bojowych w 6 elt, 15 bojowych i 2 szkolno-bojowe w 7 elt, 12 bojowych i 1 szkolno-bojowy w 8elt, 18 bojowych i 2 szkolno-bojowe w 39 elt, 19 bojowych i 3 szkolno-bojowe w 40 elt. 7 samolotów Su-22M4 i 2 szparki znajdowały się w trakcie prac w WZL-2 w Bydgoszczy. 31 grudnia 2003 roku, z mapy jednostek lotniczych zniknęła rozformowana 39 elt ze Świdwina, jej sprzęt rozdysponowano. W wypadkach i katastrofach stracono łącznie 8 samolotów bojowych i 3 szparki.
Już niedługo 6 elt przesiądzie się z Suchoja na amerykańskie F-16C/D. Przyszłość pozostałych jednostek ciągle jest niejasna, ostatnie informacje mówią o pozostawieniu trzech eskadr w służbie do maksymalnie 2012 roku.
Dane taktyczno-techniczne Su-22M4:
* długość samolotu (w nawiasie z OCP): 17,34 m ( 19,02 m );
* wysokość: 5,13 m ;
* rozpiętość ze skosem skrzydła 63 stopnie (30 stopni): 10,02 m ( 13,68 m );
* rozstaw kół podwozia głównego: 3,83 m ;
* powierzchnia nośna ze skosem skrzydeł 30 stopni (63 stopnie): 38,49 m2 ( 34,85 m2 );
* masa własna (maksymalna startowa): 12161 kg ( 19400 kg );
* maksymalna masa uzbrojenia podwieszeń: 4070 kg ;
* masa paliwa integralnego (z podwieszanym): 4550 kg ( 7750 kg );
* prędkość maksymalna bez podwieszeń: 1,7 Ma;
* prędkość wznoszenia: 230 m/s;
* maksymalne przeciążenia: +7 do - 3 g ;
* maksymalny pułap (z dopalaniem): 12000 m (15200m);
* maksymalny zasięg z 2000 kg bomb z lotem na wysokości 200 m: 1070 km ;
* maksymalny zasięg z 2000 kg bomb z lotem na wysokości 11000 m: 1780 km ;
* zasięg do przebazowania: 2550 kg ;
* rozbieg bez dopalacza (z dopalaczem): 2000 m (900- 1100 m );
* dobieg bez spadochronu (ze spadochronem): 1500 m (1100- 1300 m )
Bibliografia:
* p. P. Butowski, Przegląd rosyjskich pocisków kierowanych klasy powietrze-ziemia i powietrze-woda, nTW 3/1995;
* p. A Kiński, Jak modernizować Su-22?, nTW 11/1997;
* p. P. Butowski, Rosyjskie programy modernizacji samolotów wojskowych cz.II, nTW 2/1999;
* p. J. Gruszczyński, E.F. Rybak, Dylematy modernizacji Su-22 Polskich Sił Powietrznych, nTW 2/2000;
* p. M. Stolar, Lotnictwo wojskowe Węgier, Lotnictwo 4/2002;
* Aeroplan, Su-22, wydanie specjalne nr 5/6/2002;
* p.M Stolar, Bułgarskie siły powietrzne, Lotnictwo 3/2003;
* p. Michał i Martin Stolar, Siły powietrzne Armii Republiki Czeskiej cz.I i II, Lotnictwo 2-3 2004;
* p. M. Adamski, S. Picher, Lotnicze środki rażenia stosowane w polskich siłach zbrojnych, Przegląd WLOP 2/2004;
* p. R. Gurzęda, Pocisk rakietowy R-13M, Aeroplan 3/2004;
* p. J. Gruszczyński, M. Fiszer, Samoloty myśliwsko-bombowe Su-17/Su-20/Su-22, Lotnictwo 7/2004,
* p. M. Stolar, Siły powietrzne Słowacji i Węgier w 2005r, Lotnictwo 11/2005;
Opracował: Mariusz "mac76" Cielma www.militarium.net
Serdeczne podziękowania dla autora za udostępnienie artykułu.
